Hokand
- A +

Bugün Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan ve kervan yollarının kesiştiği Fergana vadisinin güneybatısında yer alan şehrin tarihi oldukça eskilere kadar gitmektedir. İslâm coğrafyacılarının Huvakand ve Huvakend şeklinde kaydettiği isim, daha sonra Hokand (Hukand) biçimini almıştır. Halk arasında ise aslının hûk-kand (yaban domuzu şehri) olduğu söylenmektedir. A. Vambery ise Farsça "iyi, güzel şehir" anlamında hobkanddan (hübkand) geldiğini ve halk dilinde zamanla Hokand'a dönüştüğünü yazmaktadır. Kelime Özbek Türkçesi'nde Kökan şeklinde telaffuz edilmektedir.

Şehrin isminin X. yüzyıl Arap coğrafyacılarının eserlerinde geçmesi tarihinin daha da eskiye dayandığını göstermektedir. Şehrin bulunduğu Fergana bölgesinin M.Ö. II. yüzyıl sonlarından beri Çinliler tarafından bilinmesi ve burada yetmiş kadar yerleşme yeri olduğundan bahsedilmesi, Hokand'ın da bunlar arasında yer almış olabileceğini akla getirmektedir. Bununla birlikte Çinlilerin saldırılarına hedef olan bölgenin VII. yüzyılda Göktürklerin hakimiyeti altına girmesinden sonra da Hokand'ın durumu hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Kuteybe b. Müslim kumandasındaki İslâm ordularının Fergana'yı fethetmek üzere düzenledikleri ilk seferlerin hedefleri arasında bu şehrin de bulunup bulunmadığı bilinmemektedir. Aralarında muhtemelen Hokand'ın da bulunduğu Fergana bölgesi şehirleri Müslümanlar tarafından ancak IX. yüzyılda kesin biçimde fethedilmiştir. X. yüzyıl coğrafyacılarından İbrahim b. Muhammed el-İstahri ve İbn Havkal'in burayı sadece Fergana bölgesi şehirlerinden birisi olarak zikrettiğini görmekteyiz. Dahası büyük merkezler arasında bir güzergâh olarak zikretmeleri henüz küçük bir yerleşme yeri olduğunu da ortaya koymaktadır. Yakût el-Hamevî ise (ö. 626/1229) Hokand'a müstakil bir başlık ayırmamakta, yalnız burada yetişen bazı alim ve ediplerden söz etmektedir.

Hokand, muhtemelen Babür'ün Fergana hâkimiyeti dönemine (1494-1504) kadar küçük bir şehir halinde kalmıştır. Bu yıllardan itibaren gelişmeye başlayan şehir, XVIII. yüzyılın ortalarından sonra Özbek Ming hanedanının başşehri olmuş ve önemi daha da artarak Batı Türkistan'ı Doğu Türkistan'a bağlayan önemli bir ekonomik merkez haline gelmiştir.

Hokand’da hayatının muayyen bir devrini idrak eden Vambery, güney kesiminde hanın oturduğu sarayın etrafının surla çevrili, kuzey kesiminin açık, etrafının ağaçlarla ve bahçelerle kaplı olduğunu ve şehirde sadece dört caminin taştan yapılmış bulunduğunu yazmaktadır. Küçük pazarında ise Rus tacirlerinin getirdikleri malların yanı sıra ipek, pamuk ve deri mamullerinin satıldığını belirterek canlı bir ticaretin varlığına temas etmektedir. Bu temas özellikle ipek yolu, baharat yolu ve altın yol üzerinden Çin medeniyeti ile Mezopotamya medeniyetleri arasında sürekli bir kavşak mesabesinde olmasında kaynaklanmaktadır. Ticari yollar buradaki şehirleri, toplumları dinamik tutmuş, ilmi ve fikri faaliyetler sürekli dinamik olmuştur. Kazandığı bu dinamizmini İslâm öncesi dönemden İslâmi döneme kadar sürdüren Hokand da sanayi devrimi ile birlikte dünyanın yapısının yenilendiği döneme kadar İslâm medeniyeti için de merkez havzalardan birisi olmuştur. Ancak coğrafi keşifler ile dünya üzerinde ticaret yollarının karadan okyanuslara doğru hızla geçtiği, yeni İpek Yolu’nun okyanuslar üzerinden tesis edildiği bir zaman diliminde bu yeni yolu yöneten Müslüman toplumlar olmamıştır. Dolayısıyla asırlardır ticaret kavşağı olan Hokand’ın ihtişamı bu vakit itibariyle zayıflamaya başlayacaktır. Netice itibariyle Hokand, 1875'te siyasi karışıklıkları bahane eden Ruslar tarafından kuşatılmış, ertesi yıl da ilhak edilmiştir (1876). Hokand, Bolşevik İhtilali’nden (Ekim 1917) sonra Ruslara bağlı olan Taşkent Sovyet kuvvetleri tarafından yağmalanıp nüfusunun büyük bir kısmı katledilinceye kadar (Şubat 1918) Hokand Özerk Devleti’nin başşehri olmuştur. Esasen bu katliam Türkistan'da Basmacı Hareketi'nin de başlamasına sebep olmuştur.

  • Abdulkadir Macit, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı- Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
  • Abdulkadir Macit, Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, Nobel Yayıncılık, İstanbul 2016.
  • Arminius Hermann Vambery, Travels in Central Asia Being The Account of a Journey From Teheran Across The Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara, And Samarcand Performed in the Year 1863, Praeger Publishers, Washington 1970.
  • Avabek Mokeev, “Hokand Hanlığı Tarihine Ait Yeni Bilgiler”, BİR, İstanbul 1977.
  • Catherine Pouol, “Hokand”, DİA, c. 28 (2003), s. 214.
  • Enver Konukçu, “Hokand Hanlığı”, DİA, c. 28 (2003), s. 215.
  • Eugene Schuyler, Türkistan Batı Türkistan Hakand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları, çev. Firdevs Çetin-Halil Çetin, Paradigma Yayınları, İstanbul 2007.
  • E. Allworth, Central Asia, 120 Years of Russian Rule, London 1989.
  • Hafız Taniş İbn Mir Muhammed Buhârî, Şerefnâme-i Şâhî, Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-i Millî Cumhûr-ı İslâm-i İran, İntişarât-ı Bahş-i İranşenâsi, Tahran 1983.
  • Mairambek Tagaev, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, MÜSBE, İstanbul 2017.
  • Mahmud b. Hidayetullah Afuşte-yi Natanzî, Nakâvetü’l-Âsâr fi Zikri’l-Ahyâr der Târîh-i Safevîyye, haz. İ. İşrakî, İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1373.
  • Mehmet Alpargu, “Türkistan Hanlıkları: Buhâra Özbek ve Hokand Hanlığı”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
  • Mehmet Saray, “Sibirya, Buhâra, Hîve ve Hokand Hanlıkları”, Tarihte Türk Devletleri Sempozyumu, Ankara 1985.
  • Mirza Bala, “Hokand”, İA, c. 5/1, s. 556-559.
  • Mirza Şems Buharayî, Târîh-u Buhara, Hokand ve Kâşğar der Şerh-i Hükümrânî Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hace der Kaşgar, haz. Muhammed Ekber Aşık, İntişarât-ı Ayne-i Mîras, Tahran 1377.
  • Muhammed Yusuf Münşi, Tezkire-i Mukîm Hânî Siyeri Târîh-i Ferhengî ve İctimâî Maveraünnehir der ahd-i Şeybânîyân ve İşterhâniyân, tsh ve thk. Fereşte Sarrâfân, İntişarât-ı Mirâs-i Mektûb, Tahran 1961.
  • Muhammed Hakîm Han, Muntehabu’t-Tevârîh, tsh. Yâyûî Kâvâherâ ve Kûîçî Hânedâ, İntişarât-ı Müessese-i Mutâlaât Ferhenghâ ve Zebânhâ-yı Âsyâ ve Âfrîkâ, Tokyo 2009.
  • Muhammed Yar bin Arap Kutgan, Musahharü’l-Bilâd, (Târîh-i Şeybânîyân), haz. Nadir Celalî, İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, Tahran1385.
  • W. Barthold, “Hokand”, İA, c. 5/1 (1988), s. 553-556.
  • W. Barthold-C. E. Bosworth, “Khokand”, El² (İng.), c. 5, s. 29.
  • Yuri Bregel, “Khokand, Khanate of” Encyclopedia of Asian History, New York 1988, c. 2, s. 301-303.

Atıf Bilgisi

Hokand. İslam Düşünce Atlası, https://mail.islamdusunceatlasi.org/mekanlar/hokand/218

Abdulkadir Macit